داستان های فولکلور کردی بخشی از میراث فرهنگی و مهم ایران به شمار می آید. این افسانه های شگفت انگیز و پر رمز و راز شامل مضامین مختلف می شود: ازدواج انسان با جن و پری، سوزاندان تار مو، ازدواج انسان با دیوها و پریان، کفش آهنین، سحر و جادو، معما و روح کدویی.

مستشرقینی مانند مینورسکی ابوویان و عرب شمو افسانه های کردی را عاملی مهم برای شناخت باورهای دینی دانسته اند. پرفسور اولریش مارزلف، یکی از اعضای آکادمی جهانی قصه شناسی در آلمان، معتقد است افسانه های کردی ماهیتی ویژه دارند. همین ماهیت ویژه آنها را از قصه های دیگر اقوام متمایز می کند و باید جدا از آنها بررسی شوند.[1]

در افسانه های کردی، نبرد خیر و شر نمود آشکاری دارد. نیروی خیر انسان است و و مانند مردم عادی زندگی می کند. ولی نیروی شر که اغلب شیطان یا دیو است در بیغوله ها و تاریکی ویرانه ها و غارها زندگی می کند. دیو در افسانه های کردی، تنها یک هیولا نیست، بلکه روحی دارد جدا از جسم خود! این روح در کدو، لای جرز دیوارها نگهداری می شود تا کدو شکسته نشود دیو از پای در نمی آید! بخشی مهم از افسانه های کردی را نیز قصه های مذهبی تشکیل می دهد. در این داستان ها، هرگاه فردی به مصیبتی دچار شود، حضرت خضر به یاری او می آید. حضرت خضر در این افسانه ها یاریگر درماندگان است.[2]

. اولریش مارزلف (1376)، طبقه بندی قصه های ایرانی، تهران، سروش.[1]

. عزالدین مصطفی رسول (1377). پژوهشی در  زمینه فولکلور کردی، ترجمه هاشم سلیمی، تهران، مرکز تحقیقات صدا و سیما، ص 11.[2]

«پریان» از زمان ایران باستان تاکنون در باور مردم ایران وجود داشته اند؛ در اوستا و ادبیات پهلوی بارها از پریان سخن رفته است. پس از اسلام نیز در آثار منظوم و منثور ادبی و متون دینی، واژه «پری» فراوان مشاهده می شود. در این بخش، قصد داریم درباره پریان در ایران باستان و ادبیات فارسی اطلاعاتی را در اختیارتان قرار دهیم با ما همراه باشید.

آنچه در این مطلب می خوانیم:

پریان در ایران باستان | پری در اوستا |  شکل ظاهری پری | پریان در ادبیات جهان | دوستی پریان با دیو | پریان در ادبیات جهان | پری در ادبیات فارسی | پری خوانی و پری داری | پریان در باور عامیانه | پری در اعتقادات ایرانیان کهن | پری در ایران بعد از اسلام | قصه های پریان

واژه «پری» در لغت نامه ها معادل فارسی «جن» است (ن.ک: رامپوری، 1375: 170

). پریان موجوداتی هستند که پر دارند، اصلشان از آتش است، با چشم مشاهده نمی شوند و اغلب به عکس دیوان که بدکردارند، پریان نیکوکارند (دهخدا، 1365: 299). پریان بدکردار هم هستند که انسان ها را فریب می دهند (خلف تبریزی، 1376: 1/396).

پریان در ایران باستان

در متون پهلوی و اوستا آمده است اهورامزدا موجوداتی از روشنایی مادی پدید آورد تا یار مزدیسنان (مزداپرستان) باشند. اهریمن هم موجوداتی از تاریکی مادی به وجود آورد تا مزدیسنان را از راه درست گمراه کند. پری یکی از آفریدگان اهریمن بود. در کتاب اوستا (وند. فر. 1، بند 10)، درباره آفرینش یکی از پریان چنین آمده است: «پس آنگاه اهریمن همه تن مرگ بیامد و به پتیارگی، پری خنثی تی» را آفرید تا به «گرشاسب» پیوست. در کتاب اوستا، آفریدگان اهورامزدا ستایش شده اند و آفریدگان اهریمن از جمله پریان به بدی یاد شده اند.

 پری در بندهش مؤنث دیو معرفی شده است. ضحاک قصد دارد از ترکیب آدمی و دیو، زنگی پدید آورد. برای این کار یک مرتبه دیو را با زن و یک مرتبه مرد را با پری گرد می آورد. در هردو مورد، زنگی پدید می آید (ر.ک: دادگی، 1385: 84). پریان در ایران باستان موجوداتی منفور و زشت هستند. در زاداسپرم (بهار، 1385: 128) این طور آمده: «پری تنان را که از دریا برآیند و بدی مادی را [بر خود] پوشیده دارند و به گند و پلیدسازی، روشنان را به دشمنی آیند و به جادویی آفریدگان را تباه کنند….». در جایی دیگر (ر.ک، همان: 224) عبارت «پری سگ پیکر» استفاده شده است.

 پری موجودی افسانه‏ای و زیبا در طیّ قرن‏ها، نقشی برجسته در خیال پردازی و تجسم آرزوهای دیرین انسان ها داشته؛ گاه موجودی فراطبیعی با کارهایی شگفت و دور از ذهن همچون فرشته و گاه همراه با جن مظهر پلیدی و بدخواهی تصویر شده است.

پری در اوستا؛ موجودی اهریمنی

پریان در اوستا موجوداتی اهریمنی هستند. پریان در اوستا کنار دریای «فراخکرت» به صورت ستارگان دنباله‏دار در میان زمین و آسمان می‏پرند و «تشتر یا تیر » که در منابع زرتشتی ایزد و ستاره باران دانسته شده، آنها را در هم می‏شکند.

 در اوستا از دو پری صحبت می شود: «موش‏پری» و «خناثیتی». این دو پری با  گرشاسپ نریمان آمیزش داشته اند. پری، در زندوندیداد، ماده دیو، معرفی شده است.
در گزیده‏های زادسپرم، از «پری سگ‏ پیکر» که در بیشه‏ای ساکن است، صحبت می شود.

در اوستا، پریان زن ایزدان فراوانی، باروری و زایش بودند و در این نقش مانند پریان هندی و پری های یونانی گاه با ایزدان و پهلوانان و نران اساطیری وابستگی و رابطه داشتند و این رابطه به ناچار ماهیتی جنسی داشت؛ به این ترتیب که در اساطیر، پری ها بسیاری از یلان را به عنوان محبوب و همسر برمی گزیدند و گاه مطابق افسانه که در زمان های بعد بر اثر دخالت ارزش های اخلاقی جابه جا شده بود، این آمیزش و همسری جنبه اغواگرانه و فریبندگی پیدا می کرد و در فرجام به آوارگی و گزند و گاه مرگ پهلوان و محبوب می انجامید (بهمن سرکاراتی-پری تحقیق در حاشیه ی اسطوره شناسی تطبیقی).

در مطالعات اساطیری، برخی معتقدند پری در اصل ایزدبانوی باروری و زایش بوده که تولد فرزندان، برکت و فراوانی نعمت، جاری شدن آب‏ها و رویش گیاهان به وجود آنها وابسته بود.

صحبت از پری ایزدبانوی آب موجودی اعجاز کار و دارای ویژگی سحرکاری و جادوگری مختص فرهنگ و ادبیات ایرانی نیست. سابقه صحبت از پری ایزدبانوی آب به دوران پیش از زرتشت و با عنوان الهه باروری و زایش نسبت پیدا می کند.

شکل ظاهری پریان  

پریان جلد دارند و گاه برای آبتنی از جلد خود بیرون می‏آیند و اگر کسی جلد آنها را بدزد، نمی‏توانند فرار کنند.  پریان با قدرت جادویی خود  به شکل‏های اسب، گاو، اژدها، شیر و چهارپایان دیگر در می‏آیند و در قالب  مار، به ویژه مار سفید و مارمولک‏ و به شکل پرندگانی مثل کبوتر/ کفتر، ظاهر می‏شوند.

در داستان های پیشین، پریان در هیئت آب، آهو یا گورخر قهرمانان را فریب می دهند یا با به عشق خود قهرمان را به دنبال خود می‏کشانند.  

دوستی پریان با دیوها

 در قصه های عامیانه،  گاه با هم دشمنی و  ستیزه همراه است. در بسیاری از قصه‏ها، دیوی عاشق پری است و او را به تمنّای وصال خود اسیر کرده است؛ اما پری از پیوستن با دیو سخت امتناع دارد

پریان در ادبیات جهان

داستان‏های پریان بخشی از ادبیات بسیاری از مردم جهان را تشکیل می‏دهد که برخی از ویژگی‏های پریان در ادبیات همه آنان مشترک است؛ نظیر اینکه پریان با جادوی خود خصلت‏های نیک یا بد را به نوزادان می‏بخشند، پريان از گذشته و آينده خبر دارند، فکر و ذهن دیگران را می خوانند و از آینده خبر می‏دهند، با قدرت جادویی خود، اشیاء و اشخاص را به شکل های متفاوت در می‏آورند.

پری در ادب فارسی

پری گاه به معنی «فرشته» در ادبیات فارسی به کار رفته است. در بسیاری از موارد هم با «جن» هم معناست. در داستان های عامیانه، گاه پری و جن یکسان تصویر می شوند. پیوستگی جن عربی با پری نشان از آمیحتگی فرهنگ سامی-عربی دارد.

پری (فرشته) به مردان عشق می‏ورزد و در شکل زنی جوان و زیبا آتش عشق را در وجودآنها شعله ور می کند؛ در ادبیات فارسی، پری همچون حوری خوش اندام و زیباست از اینرو معشوق نیز با صفاتی مثل پری پیکر، پری چهره، پری دیدار، پری‏رخسار، پری روی، پری‏زاد و … تصویر می شود.

پری خوانی و پری داری

 پری داری و پری خوانی به معنی به تسخیر درآوردن و به خدمت درآوردن پریان برای برآورده شدن آرزوها استفاده شده است.

پریان در باور عامیانه

در باور عوام، پریان «از ما بهتران» تلقی شدند که در زیر درختان و در کنار چشمه‏سارها و چاه‏ها جای دارند و اگر کسی در این مکان ها بخوابد، ممکن است «پری‏زده» شود. برای درمان پری زده، مجلس پری خوانی برپا می شده و با رقص و حرکات غریب پری ها را احضار می کردند تا بیمار را شفا دهند؛ هم معنا شدن پری و دیو در ادبیات فارسی باعث شده است همچون دیو، پری در شیشه کردن هم به کار رود.

پری در اعتقادات ایرانیان کهن

 در باور ایرانیان قدیم، دو تصوّر درباره پری وجود داشت: یکی تصوّر منفی که بر طبق اعتقادات زردشتی پری را پلید و اهریمنی می‏دانست؛ و دیگری تصوّری که پری را الهه عشق و باروری می‏دانست و صبغه قداست به پری می‏داد.

پری در ایران بعد از اسلام

 پس از ورود اسلام به ایران نیز این دو ذهنیّت درباره پری دوام یافت. همچنین، از سویی، ویژگی‏های پری زردشتی با اعتقادات درباره جنیان بدجنس و شیاطین در آمیخت و از سوی دیگر نیز، پری که زمانی ایزدبانو بود، مترادف با فرشته و حوری پنداشته شد.

قصه های پریان

این داستان ها سه ویژگی دارند؛ شگفتی، جادو و پایان خوش. می توان گفت: با وجود چنین ویژگی هایی قصه های پریان و قصه های عامیانه در میان کودکان ما چندان شناخته شده نیستند، در حالی که عنصر اصلی این قصه ها رویا و خیال پردازی آنهاست که امیدبخشی جذابیت آنان را دو برابر می کند.

راحله غلامي

 قصه پریان قصه مبارزه و شکست است و کودکانی که در حال گذر هستند و دچار بحران هایی در جایگاه هویتی و اجتماعی خود به شدت به این قصه ها نیازمندند. این قصه ها کارکردهایی مثبت دارد، به شرط آنکه ما رویا و تخیل را قبول داشته باشیم. انسان بدون رویا و تخیل شکست خورنده بوده و خواهد بود.

در ایران نیز مثل قرن های هجدهم و نوزدهم اروپا نسبت به چنین ادبیاتی مقاومت های شدید می شد و معتقد بودند این ادبیات مثل شیرینی است که اشتهای بچه ها را کور می کند.

قصه های پریان در سایه خیال پردازی که در آن وجود دارد. به دنیای فراواقعی آرمان شهرها نزدیک تر است.

هر چند حافظ می نویسد:

بخواه جام و شرابی یه خاک آدم ریز

فرشته عشق نداند که چیست قصه مخوان

رامپوری، محمّد بن جالل. (1375) غیاث اللغات. به کوشش دکتر منصور ثروت. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.

اوستا. (1382). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. چاپ هفتم. تهران: آگاه.

-بندهش. (1385) گزارش فرنبغ دادگی.گزارنده: مهرداد بهار. چاپ سوم. تهران: طوس

دهخدا، علیاکبر. (1365). لغتنامة دهخدا. تهران: مؤسسۀ لغتنامۀ دهخدا.

خلف تبریزی، محمّد بن حسین. (1376). برهان قاطع. به اهتمام دکتر محمّد معین. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.

There is a scary place in Sistan and Baluchestan (Tis village), which is located northwest of Chah Bahar. This dreaded place is known among the Baloch of the region as the Cemetery of the Genies or the Gen of Senat. If you go to Torqabeh (near Mashhad), you will see a tree planting where the people of Torqabeh believe that the sound of jinn can be heard at night and it is known among some residents as the “forest of jinn”.

To the east of Namak Lake and to the south of Semnan, there is a desert region known as Rig Jan or the Bermuda Triangle of Iran. Residents of the area believe that if a person goes to the jinn rig, he will disappear immediately and the jinn, ghosts and fairies will send him to the heart of the jinn rig. In the city of Mahneshan, there is an old fort known as the “Chimney of Genies”. In fact, the chimney is a mushroom-like stone created by mountain erosion. Also, in this city, there is a lake known as Lake Perry.

The people of Haftgol believe that the jinns travel in the banquets at night and want to mislead the people with dancing and singing. In the folklore of the people on the shores of the Persian Gulf, these beliefs are slightly different; Because in these areas, the fate of the people is tied to the sea. The people of Bushehr call the desert fairies "their people" or "them" and the sea fairies "blue" (Ravanipour, 1369: 13). They believe that fairies appear in two ways: one related to the sea and one related to the desert. According to the people of Bushehr, sometimes a fairy falls on a fishing net, sometimes she becomes a human being, and she wanders around the Kapars of beach dwellers

, and as soon as she sees a human, she returns to the sea.

در سیستان و بلوچستان (روستای تیس) که در شمال غربی چاه بهار قرار دارد، مکانی ترسناک وجود دارد. این مکان مخوف در میان بلوچ های منطقه با نام قبرستان جن ها یا جن سنط معروف است. اگر به طرقبه (در نزدیکی مشهد) بروید، درخت زاری را خواهید دید که مردم طرقبه معتقدند شب ها از آن صدای جن شنیده می شود و در میان برخی از اهالی با نام «جنگل جن» مشهور است.

در شرق دریاچه نمک و جنوب سمنان، منطقه ای کویری واقع است که به ریگ جن یا مثلث برمودای ایران معروف است. اهالی منطقه معتقدند اگر فردی به ریگ جن برود، بلافاصله ناپدید می شود و جن ها، ارواح و پریان او را به قلب ریگ جن می فرستند.

در شهرستان ماه نشان، دژی قدیمی وجود دارد که به «دودکش جن» معروف است. درحقیقت، این دودکش سنگی شبیه به قارچ است که به دلیل فرسایش کوه ایجاد شده است. همچنین، در این شهرستان، دریاچه ای هست که با نام دریاچه پری شهرت دارد.

مردم شهرستان «هفتگل» معتقدند جن ها شب ها در بنکله ها رفت و آمد دارند و با رقص و آواز می خواهند مردم را گمراه کنند.

در فولکلور مردمان حاشیه دریای خلیج فارس این باورها اندکی متفاوت است؛ چراکه در این مناطق، سرنوشت اهالی با دریا گره خورده است. مردم بوشهر به پریان بیابانی  «اهل اونا» یا «اوناشون» و به پری های دریایی «آبی ها» می گویند (روانی پور، 13: 1369). در باور آنها پری به دوشکل ظاهر می شود: یکی مرتبط با دریا و یکی مرتبط با بیابان. به اعتقاد مردم بوشهر، گاه پری در تور ماهیگیران می افتد، گاه به هیئت انسان ها در می آید و اطراف کپرهای ساحل نشینان می گردد و به محض آنکه انسانی ببیند به دریا بازمی کردد (همان: 20)

اشوزوشت (Ašō.zušta)

این موجود عجیب و غریب با نام «مرغ بهمن» هم معروف است. مرغ بهمن از موجودات اسطوره ای قدیمی ایران محسوب می شود.اشوزوشت يا مرغ بهمن ناخن می خورد. در اسطوره های ایران آمده است مرغ بهمن را خدایگان آفریده اند تا در برابر اهریمن قرار بگیرد. او می تواند کتاب بخواند و زمانی که شروع به خواندن کتاب های مقدس می کند، دیوها می ترسند[i].در اسطوره های ایران، اشوزوشت از آفریده هایي است که خوبی می پراکند.

شوزوشت (Ašō.zušta)

اژدها و افسانه های ایرانی

اژدهادر اسطوره ها و داستان های ملل مختلف دیده می شود. در افسانه های جهان، اژدها هم نماد ویرانی است هم نماد آبادانی. در اساطیر و داستان های ایرانی اژدها اغلب سهمناک، پلشت و زشت رو ترسيم شده است.  اژدها از نخستین یاران اهریمن است (یشت پنج، بندهای 41-43 و 29-31؛ یشت پانزده، بندهای 19 تا 21). در اساطير ايران، ضحاک (اژي دهاک)‌ یکی از معروف ترین نمونه هایي است كه یادآور اين موجود افسانه ای (اژدها) است. ضحاک، اهريمن و افراسیاب از کسانی هستند که برای  رسیدن به فر کیانی تلاش مي كنندواز ميان آنها تنها افراسیاب گناهکار تورانی براي یک مرتبه از فر کیان برخوردار مي شود و آن زمانی است که زنگیاب دروغگو را مي كشد.[ii]

آل، از موجودات ترسناک و اهریمنی افسانه های ایران است كه به «زائو ترسان» شهرت دارد و هنوز در ميان ایرانی ها شناخته شده است. آل در باور مردم ایران موجودی اهریمنی است. در باور مردم، این موجود اهریمنی به سراغ زنان باردار یا به تازگی فارغ شده می رود و آنها را آزار می دهد.

اهریمن

در افسانه های ایران، اهریمن موجودی شیطانی و شرور است كه در کتاب اوستا، به آن اشاره شده است؛ اهریمن نیروی مخالف اهورامزدا و ایجادکننده ي بدی هاست. [iii]زرتشیان معتقدند در جهان دو نیروی خیر و شر هست که مدام باهم در نبردند. البته ازآنجاکه نیروی خیر (اهورامزدا) از همه چیز آگاه است، ‌درنهایت پیروز می شود؛ بنابراین، در پایان کار، اهریمن به دست اهورامزدا از بین می رود  [iv] و اهورامزدا جهان را پر از نیکی می کند.

بختک

بختک با نام علمی فلج خواب (Night Hag) از ديگر موجودات ترسناکي است که هنوز مردم ایران به وجود آن اعتقاد دارند. در افسانه های ایران و باور عامیانه، ‌این موجود خیالی هنگام خواب به سراغ انسان می آید و می‌ خواهد او را خفه کند یا اجازه ندهد از خواب بیدار شود.[v]  در برخی از اساطیر و افسانه های ایران، مردم بر این باورند که بختک روی سینه فرد می نشیند و او را فلج می کند. شاید انسان ها به این علت از بختک می ترسند که نمی توانند این موجود ترسناک را ببینند. اصطلاح یا عبارت «بختک روی زندگیش افتاده» هم از همین جا به ادبیات وارد شده است.

پریان

در افسانه های ایران، پریان موجوداتی شگفت انگیز با قدرت ماورایی هستند. در کتاب اوستا، پریان هم رديف با اهریمنان و دیوان به شمار می آیند و منشأ حضور آنها به جادوگر اوستا (پنیریکای) می رسد؛موجودات شروري که بیش از هر زمان دیگر، شب ها فعال هستند. آنها باقدرت تغییر شکل و به هیئت موجودات زیبا درآمدن، می‌ توانند ارادۀ خود را بر انسان ها تحمیل کنند و آدمیان را به راه نادرست و بد بکشانند. پریان با قدرت خارق العاده و زیبایی فریبنده و مسحورکننده،در فرهنگ عامیانه ي ایران نقشی مهم و برجسته دارند.  پری در حقیقت همان دیو جادو در کتاب اوستاست.[vi]

راحله غلامي

[i] by Albert j. Carnoy Iranian Mythology

[ii] حماسه سرایی در ایران، ذبیح الله صفا، 1363، نشر امیرکبیر، ص 37

[iii] بندهشن، فصل اول

[iv] فیروز آذرگشسب – گاتا سرودهای زرتشت – انتشارات فروهر ۱۳۵۱ – صص۱۳۷- ۱۳۹.

[v] فرهنگ عمید

           [vi] دایره المعارف اساطیر و آیین های باستانی جهان، غلامرضا معصومی، ج 3،ص 1404

Ašō.zušta

This strange creature is also known as the “Bahman chicken”. Bahman chicken is one of the ancient mythical creatures of Iran. In Iranian mythology, it is said that he was created by the gods to stand against the devil. He can read books, and when he begins to read the scriptures, the demons are frightened. Iranian dragons and legends

The dragon is seen in the myths and stories of various nations. In world legends, the dragon is both a symbol of destruction and a symbol of prosperity. In Persian mythology and stories, the dragon is often depicted as horrible and ugly. The dragon is one of the first helpers of the devil (Yasht 5, verses 41-43 and 29-31; Yasht fifteen, verses 19 to 21). In Iranian mythology, Zahak is one of the most famous examples of this mythical creature .Zahak, Ahriman and Afrasiab are among those who are trying to reach Far Kiani. Among them, only Afrasiab, the sinful Turani, enrich Far Kiani for once, and that is when Zangiab kills the liar.

Bakhtak
Bakhtak, scientifically known as Night Hag, is another terrifying creature that the Iranian people still believe exists. In Iranian mythology and popular belief, this imaginary creature comes to persons during sleep and wants to suffocate them or prevent them from waking up. In some Iranian myths and legends, people believe that Bakhtak sits on a men chest and paralyzes them. Maybe humans are afraid of Bakhtak because they can’t see this scary creature. The term “Bakhtak has fallen on his life” is also included in the literature.

Fairies

In Iranian mythology, fairies are amazing creatures with supernatural powers. In the book of Avesta, fairies are equated with demons and the court, and their origins go back to the magician of Avesta (Penirica), an evil creature who is more active at night than ever before. By being able to transform into beautiful creatures, they can impose their will on human beings and lead people astray. Fairies with extraordinary power and captivating and enchanting beauty have an important and prominent role in the popular culture of Iran. Perry is actually the magic demon in the Avesta book.

-by Albert j. Carnoy

– Iranian Mythology Epic singing in Iran, Zabihullah Safa, 1984, Amirkabir Publishing, p. 37 My servant, the first season

– Firooz Azargashsab

– Gata Zoroastrian Anthems

– Forouhar Publications 1351 – pp. 137-1397.

-Amid dictionary

-Encyclopedia of World Myths and Ancient Religions, Gholamreza Masoumi, Vol. 3, p. 1404