«پریان» از زمان ایران باستان تاکنون در باور مردم ایران وجود داشته اند؛ در اوستا و ادبیات پهلوی بارها از پریان سخن رفته است. پس از اسلام نیز در آثار منظوم و منثور ادبی و متون دینی، واژه «پری» فراوان مشاهده می شود. در این بخش، قصد داریم درباره پریان در ایران باستان و ادبیات فارسی اطلاعاتی را در اختیارتان قرار دهیم با ما همراه باشید.
آنچه در این مطلب می خوانیم:
پریان در ایران باستان | پری در اوستا | شکل ظاهری پری | پریان در ادبیات جهان | دوستی پریان با دیو | پریان در ادبیات جهان | پری در ادبیات فارسی | پری خوانی و پری داری | پریان در باور عامیانه | پری در اعتقادات ایرانیان کهن | پری در ایران بعد از اسلام | قصه های پریان
واژه «پری» در لغت نامه ها معادل فارسی «جن» است (ن.ک: رامپوری، 1375: 170
). پریان موجوداتی هستند که پر دارند، اصلشان از آتش است، با چشم مشاهده نمی شوند و اغلب به عکس دیوان که بدکردارند، پریان نیکوکارند (دهخدا، 1365: 299). پریان بدکردار هم هستند که انسان ها را فریب می دهند (خلف تبریزی، 1376: 1/396).
پریان در ایران باستان
در متون پهلوی و اوستا آمده است اهورامزدا موجوداتی از روشنایی مادی پدید آورد تا یار مزدیسنان (مزداپرستان) باشند. اهریمن هم موجوداتی از تاریکی مادی به وجود آورد تا مزدیسنان را از راه درست گمراه کند. پری یکی از آفریدگان اهریمن بود. در کتاب اوستا (وند. فر. 1، بند 10)، درباره آفرینش یکی از پریان چنین آمده است: «پس آنگاه اهریمن همه تن مرگ بیامد و به پتیارگی، پری خنثی تی» را آفرید تا به «گرشاسب» پیوست. در کتاب اوستا، آفریدگان اهورامزدا ستایش شده اند و آفریدگان اهریمن از جمله پریان به بدی یاد شده اند.
پری در بندهش مؤنث دیو معرفی شده است. ضحاک قصد دارد از ترکیب آدمی و دیو، زنگی پدید آورد. برای این کار یک مرتبه دیو را با زن و یک مرتبه مرد را با پری گرد می آورد. در هردو مورد، زنگی پدید می آید (ر.ک: دادگی، 1385: 84). پریان در ایران باستان موجوداتی منفور و زشت هستند. در زاداسپرم (بهار، 1385: 128) این طور آمده: «پری تنان را که از دریا برآیند و بدی مادی را [بر خود] پوشیده دارند و به گند و پلیدسازی، روشنان را به دشمنی آیند و به جادویی آفریدگان را تباه کنند….». در جایی دیگر (ر.ک، همان: 224) عبارت «پری سگ پیکر» استفاده شده است.
پری موجودی افسانهای و زیبا در طیّ قرنها، نقشی برجسته در خیال پردازی و تجسم آرزوهای دیرین انسان ها داشته؛ گاه موجودی فراطبیعی با کارهایی شگفت و دور از ذهن همچون فرشته و گاه همراه با جن مظهر پلیدی و بدخواهی تصویر شده است.
پری در اوستا؛ موجودی اهریمنی
پریان در اوستا موجوداتی اهریمنی هستند. پریان در اوستا کنار دریای «فراخکرت» به صورت ستارگان دنبالهدار در میان زمین و آسمان میپرند و «تشتر یا تیر » که در منابع زرتشتی ایزد و ستاره باران دانسته شده، آنها را در هم میشکند.
در اوستا از دو پری صحبت می شود: «موشپری» و «خناثیتی». این دو پری با گرشاسپ نریمان آمیزش داشته اند. پری، در زندوندیداد، ماده دیو، معرفی شده است.
در گزیدههای زادسپرم، از «پری سگ پیکر» که در بیشهای ساکن است، صحبت می شود.
در اوستا، پریان زن ایزدان فراوانی، باروری و زایش بودند و در این نقش مانند پریان هندی و پری های یونانی گاه با ایزدان و پهلوانان و نران اساطیری وابستگی و رابطه داشتند و این رابطه به ناچار ماهیتی جنسی داشت؛ به این ترتیب که در اساطیر، پری ها بسیاری از یلان را به عنوان محبوب و همسر برمی گزیدند و گاه مطابق افسانه که در زمان های بعد بر اثر دخالت ارزش های اخلاقی جابه جا شده بود، این آمیزش و همسری جنبه اغواگرانه و فریبندگی پیدا می کرد و در فرجام به آوارگی و گزند و گاه مرگ پهلوان و محبوب می انجامید (بهمن سرکاراتی-پری تحقیق در حاشیه ی اسطوره شناسی تطبیقی).
در مطالعات اساطیری، برخی معتقدند پری در اصل ایزدبانوی باروری و زایش بوده که تولد فرزندان، برکت و فراوانی نعمت، جاری شدن آبها و رویش گیاهان به وجود آنها وابسته بود.
صحبت از پری ایزدبانوی آب موجودی اعجاز کار و دارای ویژگی سحرکاری و جادوگری مختص فرهنگ و ادبیات ایرانی نیست. سابقه صحبت از پری ایزدبانوی آب به دوران پیش از زرتشت و با عنوان الهه باروری و زایش نسبت پیدا می کند.
در شاهنامه، پریان مطیع شاهان پیشدادی هستند. پریان از دید انسانها پنهان هستند، به سرعت حرکت می کنند، بال و پر دارند، در هوا پرواز میکنند و پیش از آنکه به زمین فرود آیند، دود و ابر در آسمان پدیدار میگردد.
شکل ظاهری پریان
پریان جلد دارند و گاه برای آبتنی از جلد خود بیرون میآیند و اگر کسی جلد آنها را بدزد، نمیتوانند فرار کنند. پریان با قدرت جادویی خود به شکلهای اسب، گاو، اژدها، شیر و چهارپایان دیگر در میآیند و در قالب مار، به ویژه مار سفید و مارمولک و به شکل پرندگانی مثل کبوتر/ کفتر، ظاهر میشوند.
در داستان های پیشین، پریان در هیئت آب، آهو یا گورخر قهرمانان را فریب می دهند یا با به عشق خود قهرمان را به دنبال خود میکشانند.
دوستی پریان با دیوها
در قصه های عامیانه، گاه با هم دشمنی و ستیزه همراه است. در بسیاری از قصهها، دیوی عاشق پری است و او را به تمنّای وصال خود اسیر کرده است؛ اما پری از پیوستن با دیو سخت امتناع دارد
پریان در ادبیات جهان
داستانهای پریان بخشی از ادبیات بسیاری از مردم جهان را تشکیل میدهد که برخی از ویژگیهای پریان در ادبیات همه آنان مشترک است؛ نظیر اینکه پریان با جادوی خود خصلتهای نیک یا بد را به نوزادان میبخشند، پريان از گذشته و آينده خبر دارند، فکر و ذهن دیگران را می خوانند و از آینده خبر میدهند، با قدرت جادویی خود، اشیاء و اشخاص را به شکل های متفاوت در میآورند.
پری در ادب فارسی
پری گاه به معنی «فرشته» در ادبیات فارسی به کار رفته است. در بسیاری از موارد هم با «جن» هم معناست. در داستان های عامیانه، گاه پری و جن یکسان تصویر می شوند. پیوستگی جن عربی با پری نشان از آمیحتگی فرهنگ سامی-عربی دارد.
پری (فرشته) به مردان عشق میورزد و در شکل زنی جوان و زیبا آتش عشق را در وجودآنها شعله ور می کند؛ در ادبیات فارسی، پری همچون حوری خوش اندام و زیباست از اینرو معشوق نیز با صفاتی مثل پری پیکر، پری چهره، پری دیدار، پریرخسار، پری روی، پریزاد و … تصویر می شود.
پری خوانی و پری داری
پری داری و پری خوانی به معنی به تسخیر درآوردن و به خدمت درآوردن پریان برای برآورده شدن آرزوها استفاده شده است.
پریان در باور عامیانه
در باور عوام، پریان «از ما بهتران» تلقی شدند که در زیر درختان و در کنار چشمهسارها و چاهها جای دارند و اگر کسی در این مکان ها بخوابد، ممکن است «پریزده» شود. برای درمان پری زده، مجلس پری خوانی برپا می شده و با رقص و حرکات غریب پری ها را احضار می کردند تا بیمار را شفا دهند؛ هم معنا شدن پری و دیو در ادبیات فارسی باعث شده است همچون دیو، پری در شیشه کردن هم به کار رود.
پری در اعتقادات ایرانیان کهن
در باور ایرانیان قدیم، دو تصوّر درباره پری وجود داشت: یکی تصوّر منفی که بر طبق اعتقادات زردشتی پری را پلید و اهریمنی میدانست؛ و دیگری تصوّری که پری را الهه عشق و باروری میدانست و صبغه قداست به پری میداد.
پری در ایران بعد از اسلام
پس از ورود اسلام به ایران نیز این دو ذهنیّت درباره پری دوام یافت. همچنین، از سویی، ویژگیهای پری زردشتی با اعتقادات درباره جنیان بدجنس و شیاطین در آمیخت و از سوی دیگر نیز، پری که زمانی ایزدبانو بود، مترادف با فرشته و حوری پنداشته شد.
قصه های پریان
این داستان ها سه ویژگی دارند؛ شگفتی، جادو و پایان خوش. می توان گفت: با وجود چنین ویژگی هایی قصه های پریان و قصه های عامیانه در میان کودکان ما چندان شناخته شده نیستند، در حالی که عنصر اصلی این قصه ها رویا و خیال پردازی آنهاست که امیدبخشی جذابیت آنان را دو برابر می کند.
راحله غلامي
قصه پریان قصه مبارزه و شکست است و کودکانی که در حال گذر هستند و دچار بحران هایی در جایگاه هویتی و اجتماعی خود به شدت به این قصه ها نیازمندند. این قصه ها کارکردهایی مثبت دارد، به شرط آنکه ما رویا و تخیل را قبول داشته باشیم. انسان بدون رویا و تخیل شکست خورنده بوده و خواهد بود.
در ایران نیز مثل قرن های هجدهم و نوزدهم اروپا نسبت به چنین ادبیاتی مقاومت های شدید می شد و معتقد بودند این ادبیات مثل شیرینی است که اشتهای بچه ها را کور می کند.
قصه های پریان در سایه خیال پردازی که در آن وجود دارد. به دنیای فراواقعی آرمان شهرها نزدیک تر است.
هر چند حافظ می نویسد:
بخواه جام و شرابی یه خاک آدم ریزفرشته عشق نداند که چیست قصه مخوان
رامپوری، محمّد بن جالل. (1375) غیاث اللغات. به کوشش دکتر منصور ثروت. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
اوستا. (1382). گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. چاپ هفتم. تهران: آگاه.
-بندهش. (1385) گزارش فرنبغ دادگی.گزارنده: مهرداد بهار. چاپ سوم. تهران: طوس
دهخدا، علیاکبر. (1365). لغتنامة دهخدا. تهران: مؤسسۀ لغتنامۀ دهخدا.
خلف تبریزی، محمّد بن حسین. (1376). برهان قاطع. به اهتمام دکتر محمّد معین. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.
