زنان کهکیلویه و بویراحمد

لباس سنّتی زنان  کهگیلویه و بویراحمد

(نویسنده:زینب مصدق)

مقدمه

منطقه ­ی کهگیلویه و بویراحمد یکی از کهن­ترین سرزمین­هایی است که در نقشه­ی جغرافیایی فلات ایران و بویژه سرزمین ایران به­چشم می­خورد. بر خلاف نظر و دیدگاه برخی از صاحب­نظران مبنی بر نوپا بودن این کهن دیار و فرهنگ و سنن مردمان آن، گفته می­شود؛ کهگیلویه و بویراحمد از نقطه­نظرهای بی­شمار در زمره­ی خاص­ترین و بی­نظیرترین مناطق بکر و دست­نخورده به­شمار می­رود.

 این کهن دیار چه از نظر فرهنگی و جغرافیایی و چه از نظر اجتماعی و سیاسی، الگوهای ویژه و خاص خود را داشته ، دارد و خواهد داشت . به­گونه­ای که قابل مقایسه با هیچ نقطه­ی دیگری در فلات ایران نخواهد بود. مصداق دیدگاه و نظرات یاد شده را به­خوبی می­توان در سنن، آداب و رسوم و شیوه­های متفاوت و منحصر به­فرد مردم ساکن در این حد و مرز مشاهده و ملاحظه نمود.

راه و روش­های خاص در برگزاری مراسم شادی و شیون، سبک­های منحصر به­فرد در بکارگیری اسباب و لوازم، آداب و رسوم ویژه در بزرگداشت­ها و عملکرد آنان در برخورد با موانع و مشکلات و تکیه بر فرهنگ خود داشتن، دلیل قانع کننده­ای در حفظ و تداوم فرهنگ و اجتماعیات این مردم از گذشته تا کنون بوده است.

لباس محلی، هنر ماندگار زنان کهگیلویه و بویراحمد

در کنار آداب و رسوم و سبک­های ویژه در شئون مختلف و متفاوت زندگی جمعی و شخصی، آن­چه بیش از همه­چیز توجه و دقّت هر بیننده­ای را به­خود جلب می­نماید، شیوه و سبک خاص و بی­مانند پوشش و لباس زنان کهگیلویه و بویراحمدی است که چه بسا در پاره­ای مواقع، ذهن فعال و کاوش­گر بوم­گردان را بیش از هر هنر دیگری در میان این ایلات و قبایل به­خود جلب می­نماید. بطور قطع آنان با خود گفته­اند چگونه و در چه شرایطی زنان کهگیلویه و بویراحمدی در طول دوران و از زمان­های بسیار دور تا کنون توانسته­اند چنین پوشش خاص و ویژه­ای را طراحی کرده و مورد استفاده قرار دهند.

به­طور قطع آنان قادر بوده­اند مانند بسیاری دیگر از زنان با فرهنگ­های دیگر، لباسی را طراحی و به­صورت ساده و ابتدایی  دوخته و مورد بهره­برداری قرار دهند. زنان این خطه از ایران نه تنها در این مورد ویژه بلکه در تمام موارد مشابه دیگر هیچ­گاه متکی به هیچ آداب و رسوم و سنن از میان  اقوام و ملل دیگر نبوده­اند، لذا در این مورد خاص نیز با کمک و یاری گرفتن از ذهن خلّاق و متفکر خود چنین طرح­های زیبا و چشم­نوازی را در پرده­ی ذهن پویای خود ترسیم نموده و سپس مورد استفاده قرار داده­اند.

علاوه بر موارد یاد شده، ذکر این نکته خالی از لطف نخواهد بود که در دنیای کنونی که زنان و دختران مشرق زمین  بیش از پیش در فکر پیوستن به دهکده ­ی جهانی بوده و تمایل زیادی به پیش رفتن با دنیای مدرن غرب در زمینه­ی پوشش و لباس دارند، با اطمینان خاطر می­توان گفت که هیچ­یک از زنان و دختران کهگیلویه و بویراحمدی از گذشته تا کنون لباس محلی خود را به هیچ نوع پوشش چه داخلی و چه خارجی ترجیح نداده اند.

بخش­های مختلف پوشش محلی

از میان تمام طرح­ها و الگوهای طراحی شده­ی لباس­های سنتی و قومی در ایران زمین، لباس های سنتی و محلی زنان کهگیلویه و بویراحمد، تنها لباسی است که در طول سالیان دور تاکنون دستخوش تغییر و تحول واقع نشده و به همان سبک و سیاق قدیمی و باستانی خود باقی مانده است. شاید در نوع پارچه­ها و مدل­های مختلف آن بویژه در گزینش طرح­هایی با عنوان«دمه» و «چینی» در تومبون­ها یا همان دامن­های لباس طرح­هایی کم یا زیاد شده باشد و یا از الگوهای بومی و منطقه­ای بهره برده شده باشد اما آنچه واضح و روشن است این­که حتی اگر مبنی را بر تغییر سطحی و ظاهری طرح لباس­های محلی قرار دهیم، باز هم گفته­می­شود این طرح­ و الگوها ساخته و پرداخته­ی ذهن و اندیشه­ی خلاق  زنان و دختران کهگیلویه و بویراحمدی بوده است نه این­که از بیرون طراحی و ارائه شده باشد یا با طرح­های جدید و بروز کنونی طراحی و دوخته شده باشد.

لباس محلی زنان کهگیلویه و بویراحمدی از چند بخش یا قسمت یا تکه فراهم شده است که هریک از آن­ها مکمل و تمام­کننده­ی بخش­های دیگر است. هر یک از این بخش­ها به­خودی خود زیبایی خاص و ویژه­ای دارد اما زمانی­که در کنار هم قرار داده شده و پوشیده می­شود نه تنها خود لباس بیشتر زیبایی و منحصر به فرد بودن خود را نشان می­دهد بلکه بر جمال و زیبایی و اندام و هیکل زنان و دختران لر کهگیلویه و بویراحمدی نیز تأثیری چندبرابر  خواهد گذاشت.

همان­طور که گفته شد این لباس محلی از چند بخش تشکیل شده است که هر یک از آن­ها بدون دیگری جلوه­ی خاص خود را نشان نخواهد داد. علاوه بر تمبون(دامن)، پیراهن که به­طور معمول همرنگ و در پاره­ای موارد می­تواند مرتبط و یا غیر مرتبط با رنگ و طرح و نقوش تمبون باشد، بر روی تمبون قرار می­گیرد که سایز و اندازه­ی و متراژ آن ارتباط مستقیمی با متراژ تمبون دارد. در بسیاری مناطق از نظر اندازه موازی با چین و یا حاشیه­ی تمبون بریده می­شود و در برخی موارد و با در نظر گرفتن سلیقه­ی شخص، می­تواند کوتاه­تر از حد چین یا حاشیه­ی تمبون باشد.

پیراهن محلی از دو طرف درز و یا چاکی دارد که باز می­تواند تا سرحد شروع بلندای تمبون باشد و یا چاک آن بالاتر از حد بلندای تمبون بریده شود و درز داده شود. در هر دو حالت جلوه و زیبایی خود را حفظ خواهد کرد.

علاوه بر دو مورد گفته شده؛ روسری «کهنه­ی محلی» هست که باز هم مطابق شأن و سلیقه­ی شخص گزینش شده و سپس بر حسب متراژ خاص و ویژه­ای بریده و دوخته می­شود. بطور معمول جنس آن، تور نازک است که البته کسانی که با پوشیدن این جنس خاص مخالف هستند در بیشتر موارد زیر آن روسری دیگری ­سر می­کنند اما سبک سنّتی آن، همان شیوه­ی قدیمی و تور مانند آن است که زنان و دختران، طره­«زلف» خود را از زیر آن بیرون انداخته و دوباره بخش انتهایی موهای خود را از زیر آن به زیر گردن عبور می­دهند.

روسرس های تور به­طور معمول به دلیل جنس خاص داشتن، از سر سُر خورده و باعث اذیت شدن زنان و دختران می­شده­اند. این­بار نیز ذهن خلاق و پویای هنرمندان کهگیلویه و بویراحمدی شکوفا شده و با خلق و طراحی «لَچَک» مانع از افتادن و لیز خوردن روسری شده­اند.

لچک به دانه­های پولک و مهره­های رنگی و و در برخی موارد با دانه­های اشرفی مزیّن می­شده و می­شود. البته در گذشته بیشتر با دوخت  اشرفی در گرداگرد پیشانی تزئین می­شده است اما اکنون بیشتر با پولک و یا شکل جدیدتر آن یعنی سِرمه دوزی مزین می­شود. رنگ آن نیز سلیقه­ای بوده و در تناسب با رنگ روسری و لباس می­باشد.

یکی از زیباترین و ماندگارترین و دوست­داشتنی ترین بخش­های لباس محلی کهگیلویه و بویراحمد، چهار قد(سربند) است که به دلیل اهمیت و ارزشی که در جاندار کردن و روح­بخشی به لباس محلی دارد، به بهترین شکل ممکن و در ناب­ترین طرح­ها و نقش­های بیاد ماندنی طراحی و نقاشی شده است.

رنگ چهار قد که معمولا در سازگاری با رنگ و طرح لباس می­باشد در پاره­ای موارد در تضاد با آن مورد گزینش قرار می­گیرد که در این صورت نیز  جلوه و زیبایی منحصر به­فردی به امتداد و قد و هیکل شخص داده است.

منحصر به­فرد بودن پوشش محلی کهن­دیار لُربزرگ(کهگیلویه و بویراحمد)

به دلیل تعصب آگاهانه و متفکرانه و اصرار بر حفظ سنن در انتخاب پوشش محلی زنان کهگیلویه وبویراحمدی، امروزه به روشنی شاهد این جریان بوده و هستیم که بسیاری از زنان و دختران از جنوب و جنوب غربی و حتی جنوب شرق ایران به این پوشش روی آورده اند چه ترک باشند و چه لر.

پوشش محلی و منحصر به­فرد کهگیلویه و بویراحمدی­ها، در هر صورت، تأثیری عمیق در شیوه­ی پوشش و گزینش لباس محلی زنان و دختران  در میان دیگر ایلات و اقوام ایرانی داشته است تا جایی که بسیاری از ایلات لر و ترک و حتی فارس در استان­های هم­جوار با توجه به فراموش کردن لباس و پوشش محلی خود، دوباره جذب این پوشش شده اند آن هم از نوعی که جزو پوشش زنان لر و دختران بی­نظیر کهگیلویه و بویراحمدی بوده است.

به­طور معمول متراژ یک­دست لباس محلی بدون در نظر گرفتن روسری(کهنه) و چهارقد، بین شش تا هفت متر برآورد می­شود که این حجم لباس نه تنها برای حفظ و صیانت از ظاهر و بدن زنان و دختران این خطه قابل اهمیت است بلکه به دلیل کوهستانی بودن و شرایط آب و هوایی خاص مناطق زاگرس نشین مانند دیواری محکم در برابر سرما و سوز و در فصول گرم برای جلوگیری از گرمای شدید و خنک نگه­داشتن بدن قابل بررسی است به این معنی که در فصول سرد سال با گرم نگه داشتن و در فصول گرم با حفظ خنکی و نگهداشت رطوبت ، بدن را محافظت می­نماید.

یکی دیگر از موارد پوشش محلی زنان و دختران در کهگیلویه و بویراحمد بخشی از آن لباس با عنوان«دَلگ/ با سکون حرف لام» است که امروزه کمتر به آن توجه می­شود ولی در گذشته بسیار مورد استفاده بوده است. در حقیقت کُتی زنانه است که سرآستین­هایی بلند دارد به گونه­ای که یک وجب از سرانگشتان بیرون می­باشد. این تن پوش در رنگ­های مختلف و مانند طرح و رنگ لباس به سنّ و سال و موقعیت اجتماعی اشخاص مورد استفاده قرار می­گرفته است.